kościół

    Rys historyczny: Dawny kościół parafialny w Lędzinach na tzw. Górce św. Klemensa jest zabytkiem - pomnikiem reprezentującym jedną z najstarszych tradycji chrześcijaństwa na terenie archidiecezji. Tradycja udokumentowana wiąże to miejsce z działalnością Apostołów Słowian. Kościół wzmiankowany jest w 1241. Parafia istniała już w 1325. Obecny kościół barokowy, murowany, jednonawowy z wieżą, orientowany, zbudowany został w 1769 na miejscu kościoła drewnianego. Fundatorem kościoła był długoletni zarządca folwarku lędzińskiego, protestant Piotr Wehowski (względnie Wiechowski) razem z miejscowym proboszczem ks. Piotrem Bierońskim. Poświęcenie (benedykcja) nowego kościoła odbyta się 9 IX 1770. Poświęcenia dokonał ks. proboszcz Krupski z Mysłowic. Kościół ten utracił swe znaczenie ośrodka parafialnego na rzecz kościoła św. Anny, usytuowanego w obrębie niżej położonej zabudowy mieszkalnej. Po erygowaniu 13 IX 1981 przy kościele św. Anny odrębnej parafii, kościół św. Klemensa przejął znów funkcje kościoła parafialnego pierwotnej parafii. 1.I.1993 w Górkach należących dotąd do parafii św. Klemensa, została ustanowiona parafia tymczasowa. W podziemiach kościoła pochowane są szczątki budowniczego kościoła - Piotra Wehowskiego i jego rodziny. Na uwagę zasługuje ołtarz główny, pochodzący z około 1803 roku, autorstwa mistrza Schefflera z Krakowa.

    Do najstarszych elementów wyposażenia kościoła należą: chrzcielnica z 1657 roku, relikwiarz w kształcie drewnianej ręki, oraz żyrandol z 1792 roku, wykonany w hucie szkła w Wesołej.

ołtarz

---

O początkach kościoła św. Klemensa

---

    Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: odkąd zaczynają się dzieje kościoła św. Klemensa zaprzątało myśli wielu badaczy i historyków. Podejmowane badania archeologiczne wzgórza nie przyniosły nowych faktów. Dostępna literatura naukowa również nie udziela jednoznacznej odpowiedzi. Przyjmuje się, że początki dziejów kościoła wyznaczają najstarsze znane materiały źródłowe. Jest to dokument z 1242 roku, w którym to książę Konrad Mazowiecki zatwierdził między innymi Lędziny na własność klasztoru Benedyktynek w Staniątkach oraz Liber Beneficiorum dioecesis cracoviensis Jana Długosza. Trudno przyjmować ów zapis Długosza za w pełni wiarygodny, gdyż nie ma możliwości zweryfikowania go w innych niezależnych źródłach. Za to w artykule J. Rajmana spotykamy się z tezą, że klasztor w Staniątkach był rodową fundacją Gryfidów, co znajduje potwierdzenie u Długosza. I jeszcze jeden nie rozstrzygnięty problem badawczy. Dotyczy on opisu Lędzin zamieszczonego na stronie 172 rękopisu "Liber..". J. Długosz umieścił w nim Lędziny w dekanacie oświęcimskim, choć od ponad wieku istniał dekanat pszczyński, który wydzielił się w 1350 roku. Zastanawiające jest, że Długosz nie wiedział o jego istnieniu. Dlaczego już wtedy parafia do tego dekanatu nie przynależała?

relikwiarz z relikwiami św.Klemensa

    Trudno dziś powiedzieć, kiedy to faktycznie nastąpiło. Być może w początkach XVI wieku, jak stwierdza Ludwik Musioł. Faktem pozostaje nierozwiązana wątpliwość, dlaczego parafia położona blisko Pszczyny, w momencie powstania tej notatki (około 1479-1480 r.) umieszczona zostaje w dekanacie oświęcimskim. Sprawa ta na lamach nauk pomocniczych historii wymaga rozstrzygnięcia.
    O samym kościele, jak i domysłach na temat jego początków, w literaturze znajdziemy sporo informacji. Publikacje w formie artykułów, powieści z elementem fikcji literackiej wykazywały tendencje do podejmowania się trudnego zadania rozstrzygnięcia początków powstania opisywanej świątyni. Faktem jest, że o jej istnieniu w połowie XII wieku wiemy dzięki J. Długoszowi. Informacje o pierwszym historycznym władcy - rycerzu Jaksie herbu Gryf, nie znajdują innego potwierdzenia poza przekazem pośrednim Długosza pochodzącym ze schyłku XV wieku. Inni, próbując iść dalej, dociekali, jak to faktycznie mogło być z tą naszą lędzińską świątynią.
    Bardzo interesującym przykładem jest artykuł "Skąd się wzięło chrześcijaństwo w naszych stronach?", w którym nawiązano do patrona kościoła - św. Klemensa, którego kult głosili misjonarze Słowian - św. Cyryl i Metody. Oni lub ich uczniowie przebywali na terenach obecnego Górnego ¦ląska, przynosząc także swe nauki do Lędzin. Wówczas to Lędziny budują swój kościół. Oczywiście, ta teoria nie ma niczego wspólnego z wiedzą naukową. Podobne tezy powtarzał podczas swych badań w 1992 roku prof. Wiktor Zin, ale nie udało się ich naukowo udowodnić. Nie znaczy to, że należy je ignorować. Przede wszystkim trzeba w dalszym ciągu prowadzić badania na różnych płaszczyznach, które pozwolą w miarę jasno wyznaczyć granicę początków powstania kościoła. Wniosek nasuwa się tyko jeden: brak jakichkolwiek dokumentów aż do polowy XII wieku, a w przypadku Lędzin do początków XIII stulecia, nie pozwala jednoznacznie ustalić początków życia chrześcijańskiego w granicach archidiecezji katowickiej.
    Pierwsze świątynie powstawały głównie w grodach biskupich i kasztelańskich. Najstarszą chrześcijańską świątynią wybudowaną na ¦ląsku, zdaniem naukowców, mogła być rotunda murowana z początków XI wieku, która zachowała się w Cieszynie. Kościoły nie były przeznaczone dla ludu pospolitego, tylko dla księcia i jego świty. Wprowadzenie chrześcijaństwa do nowo powstałego państwa polskiego było wydarzeniem o charakterze politycznym. W tym czasie zwykli mieszkańcy poznawali chrześcijaństwo od strony formalnej - poprzez sakrament chrztu.

chrzcielnica

    Na przełomie XII i XIII wieku tworzą się początki sieci parafialnej. Parafia obejmuje swym zasięgiem bardzo rozlegle tereny. Pierwsze świątynie były budowlami drewnianymi, co potwierdzają źródła z okresu rozkwitu i schyłku średniowiecza w Polsce. Kościół św. Klemensa położony był poza wsią na wzgórzu, co czyniło go widocznym nawet z dalszych stron. Istniał on jeszcze przed wprowadzeniem na tym terenie osadnictwa na prawie niemieckim. Zebrany materiał przemawia za faktem, że tę instytucję ufundował ród Gryfidów, który słynął z wielu fundacji klasztorów czy świątyń. Zdaniem L. Musioła nie można całkowicie wykluczyć przypuszczenia, iż to Jaksa z Miechowa był fundatorem lędzińskiej świątyni. Jednak pierwsze wzmianki źródłowe na temat kościoła pojawiają się dopiero na początku XIII wieku. Ta data jest dotąd dla nauki najwcześniejszą, jeśli dotyczy ona dziejów zarówno kościoła, jak i parafii.

Pierwotny zasięg parafii lędzińskiej
    Przyjmując za wiarygodne informacje o istnieniu kościoła na Wzgórzu Klemensowym już w połowie XII wieku, nie można jednak mówić o istnieniu tu parafii. Ludność wtedy mieszkała w grodach lub w otwartych osadach. Rozmieszczenie wsi było zróżnicowane. Trudno szerzej coś na ten temat powiedzieć, gdyż do tej pory nie przeprowadzono badań archeologicznych osad typu wiejskiego. Pierwsze informacje dotyczące kościołów na ziemiach polskich pochodzą z początku XI wieku, gdyż po zjeździe gnieźnieńskim ustalono dopiero sieć biskupstw na naszych ziemiach. Sieć parafialna była w powijakach. Książę dzielnicowy przez cały XI wiek uważaj się za zwierzchnika kościoła, wyznaczając biskupów, a później podsuwając ich kandydatury kapitule czy papieżowi. On też zapewniał utrzymanie duchowieństwu poprzez dziesięcinę z własnych dochodów, a także był fundatorem klasztorów i kościołów. Do nich zaliczyć możemy możny ród Jaksy herbu Gryf. Tak mniej więcej powstawała sieć parafialna.
    Na przełomie XII i XIII wieku, w miarę przybywania nowych kościołów i kaplic, na ¦ląsku zaczynają się ustalać granice obwodów parafialnych, a prowadzona akcja osadnicza przyniosła na przełomie XIII I XIV wieku kilkukrotny wzrost liczby kościołowi.
    Pierwsze informacje na temat zasięgu parafii św. Klemensa podaje nam Długosz. Wówczas do tej parafii należały: Lędziny, Krasowy, Kosztowy, Imielin, Chełm, Bieruń, Urbanowice, Cielmice, Bojszowy, ¦ciernie i Paprocany. W XVI i XVIII wieku dołączyły wioski, takie jak: Górki, Smardzowice, Jaroszowice, Jedlina. Stare wsie leżące nad Wisłą: Czarnuchowice, Kopciowice i Zabrzeg w XV wieku podlegały parafii oświęcimskiej. Przypuszczalnie do Lędzin należały również Dziećkowice aż do 1374 roku, gdyż tam powstał kościół i parafia. W połowie XV wieku parafia sięgała swymi granicami: na wschodzie do rzeki Wisły, na południu do rzeki Gostyni, na zachodzie łączyła się z parafią mikołowską (później, tyską - od 1400 roku), a na północy z parafią mysłowicką.

żyrandol z końca XVIII w.

    Drugim ważnym źródłem, które wyznacza pierwotny zasięg parafii lędzińskiej, jest protokół wizytacyjny z 1598 roku. Wśród wsi należących do parafii dokument wymienia: Lędziny, Urbanowice, Chełm i Paprocany, zaś dziesięcinę na rzecz kościoła lędzińskiego płaciły m. in.: Imielin, Jaworzno, Ciężkowice, Szczakowa i ¦ciernie. Przynosiło to lędzińskiemu plebanowi spore dochody. Zdaniem L. Musioła był to obszar o wielkości szacunkowej około 200 km2. Od końca XIV wieku w ramach terytorialnych parafii św. Klemensa wydzieliły się stopniowo: Dziećkowice (1374), Tychy (ok. 1480), Bojszowy (1580), Chełm (1580 - kościół, od 1660 parafia formalnie erygowana), Bieruń (1640), Anhalt (1770), Imielin (1925), Krasowy (1925), Bieruń Nowy (1925), Urbanowice (1946), Paprocany-Cielmice (1946), Hołdunów (1947, parafia erygowana w 1949 r.), Goławiec (1957 - kościół), Lędziny - parafia św. Anny (1978). Górki (1990). Ławki (1991), Lędziny - parafia pw. Matki Boskiej Różańcowej (1996). Dane statystyczne odnoszące się do parafii lędzińskiej znane są dopiero z XVII wieku. Wynikało to głównie z faktu, iż wcześniej nie prowadzono żadnych ksiąg na temat funkcjonowania kościoła i parafii. Dopiero protokół wizytacyjny z 1598 roku nałożył obowiązek prowadzenia metryk ochrzczonych i poślubionych oraz dwóch zeszytów, w których to odnotowywać miano dochody pochodzące z różnych źródeł, a przeznaczane na rzecz parafii. Problem tkwił jednak w tym, iż plebani kościoła św. Klemensa nie wywiązywali się sumiennie z zalecenia, o czym świadczy powtórzenie treści zalecenia podczas wizytacji z 1619 roku. W protokole z 1720 roku czytamy: "metryki chrztów i ślubów, które od kilku lat i jak daleko nie były spisywane, niech zrewiduje, przeczyta i poprawi".

ołtarze

    W 1688 roku mamy pierwsze dane na temat liczby parafian. Według nich liczba penitentów wielkanocnych (ludności powyżej 14 roku życia) wynosiła 1225 osób. W 1690 roku rektor szkoły i organista Kałuski zeznał: "[…] było tu w Lędzinach, za mnie parafianów do spowiedzi 1225, jam ich spisywał, będąc tu przed dwiema laty za szkolnego alias bakalarza […]" Następne dane pochodzą dopiero z końca XVIII wieku, a dokładnie z 1792 roku. Poniższa tabela dokładnie zobrazuje liczbę wiernych i innowierców zamieszkujących parafię.

Parafia lędzińska w 1792 roku.
Mężczyźni	Kobiety	Ewangelicy (kolonia Hołdunów)		Żydzi	Razem
		Wyznanie reformowalne	Wyznanie ewangelicko- augsburskie
1320	1425	320	35	26	3126

    W kolejnych wybranych latach liczba ta przedstawiała się następująco: 1860 - 4273 katolików, 1890 - 4788, 1936 - 5054, 1953 - 3620. Jeszcze na początku września 1864 roku do parafii lędzińskiej należały ¦ciernie. Pod koniec XIX stulecia jej wielkość była jeszcze spora. Należały do niej: Goławiec, Górki, Krasowy, Smardzowice i Wesoła. W 1954 roku obwód parafialny kościoła św. Klemensa obejmował już tylko Lędziny, Górki i przysiółek Zamoście. Obecnie jest parafią, której przyporządkowano połowę Lędzin, bez Górek.

opracował : Damian Kostyra